HASAT

Hasat zamanı, pamuğun çeşidi, iklim şartları, tarım sulu ve kuru olmasına bağlıdır. Hasat zamanından önce yapılırsa, lifler tam olgunlaşmazlar. Hasat zamanı geciktiğinde; güneş, yağmur, rüzgar vb. gibi doğa şartları lifin kalitesini bozarlar.

Hasat, pamuk lifinin kendine özgü karakteristik özellikleri taşımak şartıyla lifin temiz olması, çırçırlama, iplik yapımında, dokumada ve boyamada işletme hatalarına meydan vermeyecek şekilde toplanmalı ve bu kütlü pamuktaki lif rutubeti %10 veya daha az olmalıdır.

Hasat, pamuk bitkisinin sıcaklık isteğiyle yakından ilgilidir. Sıcaklık isteği az olan çeşitler erken hasat edilir. Gelişme dönemlerinin (ilk gerçek yaprak-tara/tarak-çiçek-koza/koza-hasat) uzunlukları iklimle, özellikle sıcaklıkla yakından ilişkilidir. Bu durum, gün-derece ünitesiyle açıklanmaktadır. Mesela Nisan sonunda yapılan ekimde ilk çiçek açmaya kadar olan süre, mayıs sonunda yapılan akime nazaran daha uzun olmaktadır. Her iki durumda da gün-derece ünitesi toplamı aynı olmaktadır. Gün-derece ünitesinin hesaplanmasında şu formül kullanılır:

*15.5 ^oC: Bitkinin, gelişimini sürdürebileceği en düşük sıcaklık

Hasat el ile ya da makine ile yapılmaktadır.

El İle Yapılan Hasat

Birinci toplama zamanında, bitki vegatatif gelişmesi devam eder. Yapraklar henüz yeşil olduğundan  pamuk daha temiz toplanır.

İkinci toplama zamanında yağmur, çiğ, kıra vb. yağar. Bunlar lifin kalitesini bozar. Yaprakların kurumasıyla vegatatif gelişme durur ve lif çeperlerinde selilöz birikimi olmaz. Bu da lif kalitesini olumsuz etkiler.  Yaprağın kuru olması nedeniyle toplama esnasında yaprak, koza, dal parçacıkları pamuklara karışır ve çepel miktarını arttırır.

Toplamada kullanılan malzemeler önemlidir. Kanaviçe, naylon, polipropilen gibi pamuğun kendine ait olmayan yapancı maddeler pamuk lifinin içine karışmaktadır. Bunların bazıları temizlenebilmekte ve bazıları ise temizlenememektedir. Bütün temizleme yöntemlerinde zayiat olmakla birlikte, iplik yapımında temizlenmesinde iplik kalitesini olumsuz etkilemektedir. Naylon ve polipropilen ise temizlenememektedir. Bu durum boyadan sonra ortaya çıktığından o safhaya kadar yapılan faaliyetleri hiç olmamış gibi değersiz hale getirirken, siparişini yetiştiremeyen firmalar için tazminat ödeme, müşteri yitirme gibi olumsuzluklar oluşturmaktadır.

Makine İle Hasat

Pamuk toplama makinesinin iki tipi vardır. El ile toplama esasına dayanan toplayıcı (Picker) ve kozayı kopararak toplayan sıyırıcı (Stripper) tiptir.

Sıyrıcı tip pamuk toplama makineleri, kozayı kopararak hasat işlemini gerçekleştirir. Yeşil elma ve yaprakları da alır. Toplanan pamuğun çepel oranı yüksektir.

Toplayıcı tip makineler elle toplamada olduğu gibi, bir takım parmak veya iğler yardımı ile yaparlar. Tamburlu ve zincirli olmak üzere iki tipi mevcuttur. Bu makinelerde hasat iki defada toplanabilir.

Makine ile hasatta elle toplama sırasında kullanılan toplama malzemesinin oluşan yabancı madde karışma durumu olmaz. Fakat pamukları çok çepelli, taş ve topraklı topladığından kaliteli lif oluşumunu engeller.

Başarılı bir makineli hasat için:

·        Makineli hasada uygun pamuk çeşidi seçilmeli,

·        Ekimde sıra arası mesafesi makineli hasada uygun tutulmalı,

·        Hasat esnasında makinenin daha iyi çalışabilmesi için eğer imkan varsa sırta ekim yapılmalı ve karık usulü sulama yöntemi uygulanmalı,

·        Hasat döneminde yaprak döktürücü ve koza açtırıcı kimyasallar tekniğine uygun bir şekilde kullanılmalı,

·        Hasat ve hasat sonrası işlemleri iyi organize edilmeli,

·        Çırçırlama işlemleri, yeterli temizleme operasyonu ve bunu sağlayacak ünitelerle donatılmış tesislerde yapılmalıdır.

KÜTLÜDE LİF RANDIMANINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

1.Çeşit

2.Yetişme şartları (Sulu, Kuru)

3.Kütlüde % rutubet,

4.Çırçırlama şekli (Rollergin-Normal, Sawgin-Daha az)

5.Kütlüde çekirdek ve lif nispeti,

6.Lifin inceliği ve uzunluğu arttıkça azalır.

7.Çekirdek üzerindeki lif kesafeti,

8.Kütli ve lif temizleyiciden geçirilip geçirilmemesi,

9.Yabancı madde (çepel % si)

10.Çiğit hataları (çiğit kabuğu, kırma, çiğit ezikli, kütlü kaçırma),

11.Preselenmeden önce rutubetlendirme,

12.İçi boş çekirdek ve kemale gelmemiş lif nispeti,

13.Haşare tahribatı.

Uzun lifli Mısır tipi pamuklardan % lif randımanı %29-30 arasında değişir. Genellikle lif uzadıkça lif randımanı azalır.

Buna mukabil lifin teknolojik vasıfları (uzunluk, incelik, sağlamlık ve mm'deki kıvrım sayısı) lifin uzunluğuna paralel olarak yükselir.

Kaliteli Lif Üretimi İçin Hasat

Lifin kalitesini olumsuz etki etmemesi için hasattın:

        Zamanında toplanması gerekir. Erken toplama lifin olgunlaşmadan toplanması demektir. Bu ileride özellikle çırçırlama ve tekstil yapımında hatalara sebebiyet verir (nep gibi). Bunun yanında Geç toplamada ise özellikle güneşin lifin kalitesini kalitesini olumsuz etkiler (mukavemet gücünü zayıflatır).

        Yağmur, ciğ, kırağı ve kar yağmadan toplanmalıdır. Sulu cisimler lifin lümen denilen kanalına girerler. Bunun çıkması çok zordur. Bu lifin rengini matlaştırır, mukavemetini azaltır. İleride boya almasını zorlaştırır ve mat olur.

        Rüzgarlı yerlerde özellikle rüzgardan lüleleri düşen pamuk çeşitleri ekilmişse, hemen toplanmalıdır. Bunları yere düşmesi zayiata sebebiyet verir. Denizden gelen rüzgarlar belirli bir yere kadar pamuk lifi için uygundur.

        Pamuk toplanırken rutubetli olmamalıdır. Pamuk özellikle bitkisi üzerinde kurumalıdır. Toplandıktan sonra kurumanın pamuk lifi üzerinde etkisi fazla değildir. Toplanacağı zaman pamuk sulanmamalıdır.

        Toplama esnasında kullanılan malzemeler, pamuktan yapılan malzemeler olmalıdır. Diğer doğal veya kimyasal liflerden yapılan malzeme parçacıkları pamuklara karışmakta; bu durum ileride büyük zararlar vermektedir (Özellikler boyamada).

        Pamuklar temiz toplanmalıdır. Pamuğun kendi parçacıkları da olsa pamuk liflerinin içine karıştırılmaması özen gösterilmelidir. Çepel pamuklar temizlenmesi için çırçır fabrikalarında temizlenme makinelerinden geçirilmektedir. Her makine lifin kalitesini olumsuz yönde etkilerken; pamuk lifleri üzerinde küçük kum çepeller oluşmaktadır.

 DÜNYADA BAZI ÜLKELERDE HASAT ZAMANI

ÇIRÇIRLAMA

Çiğitli (kütlü) pamuğun elyafının çekirdeğinden (çiğidinden) ayrılması ya da linter pamuğunun çekirdek üzerinden sıyrılma işlemine çırçırlama; bu işi yapan makineye çırçır makinesi denir. Çırçır makinelerin toplu, testereli ve kancalı olarak üç tipi bulunur. Ülkemizde toplu ve testereli olan çırçır makineleri bulunmaktadır. Bunun yanında linter için linter çırçır makineleri bulunur.

Çiğitli pamuğun çırçırlandığı yerlerde çırçır ve perse makinalarının birlikte bulundurulması zorunludur. Bu yerlerde çırçır-prese fabrikaları denir. Ancak, 3 ten az tek toplu rollergin çırçır makinası bulunan yerler çırçır-prese fabrikası sayılmaz ve bu gibi yerlerde prese makinası bulundurmak zorunluluğu yoktur.

Linter pamuğunun çırçırlanması için kurulan fabrakalara linter fabrikası denir. Linter fabrikalarında en az bir adet testereli linter (lintergin) makinası ile en az bir adet prese makinası bulunur.

İplik yapımı veya çırçırlama sırasında meydana gelen pamuk lifi döküntülerini, tip dışı pamuklardan avaryalı, kuşbaşı pamuklarla benzeri pamukları preselemek üzere, yalnız perese makinalarından meydana gelen prese fabrikaları kurulabilir. Prese fabrikalarında lif (Mahlıç) pamuklar preselenemez.

Çırçırlama yerlerinde, tabanların, pamuklara yabancı madde karışmasını ve kirlenmeyi önleyecek nitelikte tahta, beton veya benzeri maddeden yapılması zorunludur.

Çekirdek kıran veya kaçıran, elyaf kesen, ondüle, neps veya sicim yapan çırçır makinalarının çalıştırılması yasaktır.

Çırçırlama, lifi çiğitten ayırma işleminin yanında yabancı maddesini azaltmalı, fazla rutubeti almalı ve ileri safhalarda iplik kalitesine düşürmeyecek şekilde olmalıdır.

Çırçırlanan pamuk kuru ise derece artışı olur. Rutubet miktarı %8 den %7’ye düştüğünde elyaf düzgünleşir ve parlaklık artar. %7 veya daha aşağı düştüğünde yabancı maddeler kütlü pamuk ve elyaf temizleyicileri tarafından tutuldukça derece yükselir.  Daha fazla kurutma suretiyle %5 veya biraz daha az rutubet pamukta küçük derece artışı sağlar. Rutubet azaldıkça kırılma olduğundan kısa lifler artar. İplik mukavemeti devamlı olarak azalır. %5 rutubetin altında kopan lif oranı birden bire artar. Bunun yanında çekirdek kırığı oluşmaya başlar.

Çırçırlanan pamuk rutubetli ise renk matlaşır derece düşüşü olur. Yabancı maddeler temizlenmez ve çırçırlama sırasında sicimlime olur. Rutubet çekirdeği de etkilediği zaman, çekirdek ezmeleri oluşacağından ondüle, nap , mot oluşturur. Bu durumda iplik kalitesini etkilediği gibi, ileride boyamada boya alma işlemini de etkiler. Bunun yanında kütlü pamuğun rutubeti %14 veya daha fazla  ise hemen çırçırlanmalıdır.

Pamuk higroskopiktir (havadan nem çekme özelliği). Havanın nispi nemi yüksek olduğu yerlerdeki kuru pamuk rutubet alır; nispi nemi düşük yerlerde kurur. Lif ve çiğitler higroskopiktir. Bunların higroskopik durumları farklıdır. %50 nispi nemin olduğu yerde kütlü rutubeti %8, lif rutubeti %6, çiğit rutubeti %9 civarındadır.

Lif, çiğit ve kütlü pamuk rutubeti arasında havanın etkisi, hasat metodu ve hasat ile çırçırlama arasında depolamaya bağlı olarak sabit bir oran yoktur. Kütlü pamuğun rutubetini %10 olacak şekilde kurutmak için havanın nispi neminin %65 ya da daha az olmalıdır.

Rutubete göre çırçırlama hataları:

Şekil: Nispi Nemde Kütlü, Lif ve Çiğit Rutubet Alması.

 Toplu Çırçır (Rollergin)

Çıkrık üzerinde helezoni set ve yivler bulunan ve birbirine ters yönde dönen iki küçük merdaneden oluşur. Pamuk merdaneler arasına kıstırılır, merdane kolunun çevrilmesi ile lifler çekirdekten ayrılır. Yeni teknoloji ile temizleyiciye gider. burada temizlendikten sonra preselenir.

Röleli veya toplu çırçır adı verilen bu makinaların esası bir role ile iki bıçaktan ibarettir.
100 135 ve 150cm ‘lik üç ayrı ölçüde yapılan rölelerin çapı 20cm’ dir. Üzeri pürüzlü ve oluklu köseleyle genellikle geniş sipiral şeklinde kaplanır. İpliğin makaraya sarıldığı gibi veya düz halkalar şeklinde sarılması mümkündür. Kösele kaplandıktan sonra rölenin çapı 25cm’ ye çıkabilir.
Bıçaklar röleye paralel ve pamuğun röleye giriş tarafına yerleştirilir. Biri sabit diğeri hareketlidir. Dakikada 100-150 devirde dönen röle üzerine yapışan pamuk sabit bıçak ile röle arasından geçerken elyaf çekirdekten ayrılmaya başlar hareketli bıçak röleyle diğer bıçak arasında lifleri ayrılmakta olan çiğiti sararak ayırma işini hızlandırır. Neticede mahlıç öne çekirdek arka tarafa düşer.

Şekil: Toplu Çırçır (Rollergin) Makinası			Şekil: Çırçır Rölesi (160-180 mm)

Röllergin çırçır makinasında saatte 30-35kg mahlıç alınır. Başka bir deyişle rollegin 7 saatte bir balya alınmaktadır (Normal balya ağırlığı 205-225 kg dır.)

Testereli Çırçır (Sawgin)

Kütlü  fazla nemli ise önce kurutucuya verilip, burada yeteri kadar kurutulur. Nemi normal olan pamuklar ise doğrudan doğruya temizleyiciye (cleaner) verilir. Burada yabancı maddeleri temizlenir. Bu ilk temizlemeden sonra ayırıcıya, ayırıcıdan da asıl çırçırlama işinin yapıldığı makineye gelir. Döner durumda olan testereler kaburgalar arasından geçerek kütlüye ulaşır ve testerenin dişleri pamukları yakalar  ve kaburgalar arasında tutulmuş olan çekirdekten ayrılır. Lifler dönen testere sayesinde karşı tarafa iletilir. Ekseni etrafında dönen fırçalar veya jetleri vasıtasıyla alınırlar. Sonra lif temizleyiciye gider ve preselenir.

Şekil: Testereli Çırçır (Sawgin)

Kancalı Çırçır (Hook veya Spikegin)

Üzerinde ucu sivri çengel şeklinde kıvrılmış dişleri bulunan bir silindir, aletin haznesi altında dönerken, hazne içerisine doldurulmuş kütlüleri yakalar ve bunları alt kısımda parmaklıktan geçirdiği sırada lifler sıyrılır geçer, çekirdek geçmez. Karşı tarafta ise merdane kancaları üzerinde bulunan pamuklar fırçalar tarafından alınır. Temizleme ve preselemeye gider.

Pamuk çırçır makineleri yeni teknolojilerle temizleme üzerinde gelişmeler yapmışlardır. Bu temizlemeler genellikle pamuk parçacıkları içindir. Bunun yananda her temizleme lifin kalitesini olumsuz etkilemektedir. Temiz ve parlak görünün lifler, aslında kırık, kesik lifler olabilmekte, iplik yapımında kullanılamamakta ya da istenen kalitede iplik yapılamamaktadır.

Kaliteli Lif Üretimi İçin Çırçırlama

                    Kaliteli lif için çırçırlamada ilk önce depolama gelmelidir. Tipi, bölgesi, micronaeri, elyaf uzunluğuna ve rutubetine göre depolama yapılmalıdır.

                    Yüksek rutubetli pamuklar alınmamalıdır. Bunlar hem işletmede hatalarına neden olur, hem pamuğun kurumasıyla ağırlık azalmaları olmaktadır.

                    Çırçırlanacak pamuklar üniform olacak şekilde işlenmelidir.

                    Nep, nap, mot gibi düğümcükler, ondülasyon ve sicimlime olmamalıdır.

                    Çekirdek kırığı ve çekirdek ezmesi yapmamalıdır.

                    Pamuk liflerinin yağlanmaması, ezilmemesi, zedelenmemesi gerekli önlemler alınmalıdır.

PRESELEME

Çırçır fabrikalarında Lif (Mahlıç) pamuğun; Linter fabrikalarında linter pamuğun; İplik yapımı ve çırçırlama sırasında meydana gelen pamuk lifi döküntülerinin prese makinalarında balya haline getirilmesi işlemine preseleme denir.

Balyaların, yüksek basınçlı preselerde küçültülmesi işi preseleme sayılmaz.

Pamuklar preselendikten sonra da güvenli şekilde muhafaza edilmelidir.

Rollergin çırçır fabrikasında preselenmiş pamuk balyalarının:

a)Brüt ağırlığı en az 190 kg,

b)Boyutları en fazla 65x95x105 cm,

olarak tespit edilmiştir

Sawgin çırçır fabrikalarında preselenmiş pamuk balyalarının brüt ağırlığı da 190 kg az olamaz.